Jak uczyć dzieci tolerancji? 10 porad dla rodziców

„Mamo czemu ten Pan jest taki gruby?”. „Dlaczego ten chłopiec siedzi na wózku?” Pewnie nie raz zdarzyło się wam słyszeć takie „niewygodne” pytania od waszych dzieci. Czasami czujemy się nimi zakłopotani, choć są one znakomitą okazją do rozmowy o inności, a tym samym nauki tolerancji.

Tolerancja to umiejętność szanowania odmienności

To zgoda na to, że inni ludzie mogą wyznawać i głosić poglądy, z którymi się nie zgadzamy. Wiele z nas wzrastało w rodzinach i środowiskach gdzie przyjmowano, że wszyscy jesteśmy tacy sami. Fakt istnienia odmienności ignorowano i właśnie dlatego często nie potrafimy rozmawiać o inności i różnorodności. A efekty są takie, że wszyscy jesteśmy w jakiś sposób „inni”. Każdy z nas jest indywidualnością i jest godny szacunku taki, jaki jest.

Jesteśmy pierwszym pokoleniem rodziców, które może uczyć dzieci tolerancji tak otwarcie rozmawiając z nimi o inności, ponieważ w ogóle zdaje sobie sprawę z jej istnienia. I dzięki rozwojowi technologii możemy dotrzeć do źródeł czyli naukowych dowodów na to, że powielane przez wieki stereotypy nie są prawdą. Jeśli tak jak ja jesteś rodzicem, który ma ambicję by wychowywać swe dzieci w szacunku do innych, takie „niewygodne” rozmowy będą koniecznością. Oswajanie dzieci z innością jest na pewno ważne, jednak badania pokazują, że regularny kontakt lub obcowanie z innością nie są gwarancją tego, że dzieci nauczą się tolerancji wobec niej. Obcowanie z innością może ją normalizować i sprawiać, że będzie ona bardziej akceptowalna, ale niekoniecznie sprawi, że dzieci będą potrafiły ją rozumieć. I tu właśnie zaczyna się twoja – rodzica rola.

Nauka tolerancji. Od czego zacząć?

Od siebie! Nasze osobiste uprzedzenia znacząco wpływają na to, czego uczymy nasze dzieci na temat różnorodności i tolerancji lub na to, że temat ten pomijamy. Dorastanie w rodzinie, w której obecne były uprzedzenia względem innych osób, może wpływać na nasz światopogląd. Nawet jeśli otwarcie nie przejawiamy dyskryminujących zachowań, takie wychowanie może mieć wpływ na nasze ukryte przekonania na temat innych. Świadomie lub nie, możemy przekazywać te niewypowiedziane przekonania naszym dzieciom. Wiemy, że uprzedzenia nabywane są w procesie wychowania i edukacji. Wiemy też, że to od nas – rodziców – dzieci odbierają jedne z ważniejszych lekcji. Jeśli zamierzamy przekazywać im takie wartości jak akceptacja i tolerancja, sami musimy zgodnie z nimi żyć. I dlatego właśnie autorefleksja i korygowanie własnych potencjalnych uprzedzeń jest kluczowe. A co poza tym? Przedstawiamy Ci kilka wskazówek.

1. Nie zbywaj „niewygodnych” pytań dziecka

Warto pamiętać, że dzieci nie rodzą się z wiedzą na temat tego, które grupy ludzi „można” wykluczać a które nie. Są po prostu ciekawe i nie boją się pytać. Jeśli zdarzy się wam usłyszeć „niewygodne” pytanie (np. „Dlaczego ten pan jest taki gruby?”) pamiętajcie, że zadając je, dzieci nie robią nic złego. Przeciwnie: pokazują w ten sposób, że są dobrymi obserwatorami i zauważają różnice, a to dwie bardzo ważne umiejętności dla ich przyszłych sukcesów edukacyjnych i społecznych. Umiejętność znajdywania różnic między kształtami, kolorami czy rozmiarami będą przydatne w matematyce. A zdolność do rozumienia i szanowania innych ludzi, przy jednoczesnym zauważaniu tego, ze w jakimś stopniu różnią się oni od nas to bardzo ważna umiejętność społeczna.

Jeśli twoje dziecko wypowiada oceniające stwierdzenia na temat innych lub zadaje niewygodne pytania, ważne by nie uciszać go, nie zbywać i reagować złością lub zawstydzeniem. Dlaczego? Po pierwsze wysyłamy w  ten sposób sygnał, że dany temat jest tematem tabu (mimo, że w rzeczywistości nim nie jest) i wprawiamy je w zawstydzenie. To może sprawić, że dziecko w przyszłości będzie mniej skłonne dzielić się z nami swoimi odczuciami i zacznie zatrzymywać je dla siebie. A kiedy skrywamy nasze myśli i emocje, istnieje ryzyko wykształcenia się uprzedzeń. Pamiętajmy też, że dziecko jeszcze nie zdaje sobie sprawy, że osoba komentowana mogłaby poczuć się źle z powodu posiadania nadwagi, zauważalnej blizny lub innego koloru skóry. Ponadto, jeśli reagujesz złością lub zawstydzeniem to wysyłasz w stronę osoby komentowanej sygnał, że powinna czuć się źle z tym, co twoje dziecko właśnie zaobserwowało. 

2. Rozmawiaj z dziećmi o tolerancji i inności w taki sam sposób jak o bezpieczeństwie

Naukę zasad bezpieczeństwa większość rodziców opanowała do perfekcji. Rozmawiamy z dziećmi o zasadach, tłumaczymy im je, upewniamy się, że dobrze zrozumiały. I nie przejmujemy się gdy powtarzamy im je wielokrotnie, bo wiemy, że robimy to dla ich dobra. Rozumiemy, że dzieci uczą się tych zasad bezpieczeństwa. I tak samo jest z rozmowami o różnorodności: na początek powinniśmy uczyć dzieci podstawowego rozumienia pojęć takich jak rasa, płeć, niepełnosprawność, szacunek, empatia itd. Następnie naszym celem jest nauka inkluzywnych zachowań i języka (w dużej mierze na własnym przykładzie). A ostatecznie chcemy by dzieci same potrafiły zachować się inkluzywnie i z szacunkiem względem innych.  

Zobacz też: Protesty i aktualne wydarzenia. Czy i jak rozmawiać o nich z dziećmi?

3. Zaakceptuj swój lęk, ale próbuj go pokonać

Lęk przed rozmową o inności nie różni się wiele od rozmów o seksie. Jeśli mieliście rodziców, którzy rozmawiali z wami na ten temat, jest bardziej prawdopodobne, że sami będziecie potrafili to robić. Jednak wielu rodziców nie prowadzi z dziećmi rozmów na ten temat ponieważ obawia się, że sama rozmowa o seksie będzie zachęcać dzieci do przedwczesnego eksperymentowania. Nie podejmowanie takich rozmów sprawia jednak, że dzieci są nieprzygotowane do podejmowania zdrowych decyzji w sferze swojej seksualności. A co gorsza, takie unikanie może zaszczepić dzieciom przekonanie, że seks jest tematem tabu.  

Podobnie nasza obawa przed rozmową na temat rasy, tożsamości płciowej, orientacji seksualnej czy niepełnosprawności, może mieć źródła w braku rozmów na ten temat podczas naszego dzieciństwa. To, co możemy robić to dokształcać się i czytać, by zwiększać swoją pewność w rozumieniu tych tematów. Rozmawiając z dziećmi o tolerancji i inności budujesz ich świadomość i przyzwyczajasz je do tego, że ludzie się różnią i że zauważanie tych różnic jest jak najbardziej w porządku. Najlepiej tłumaczyć to dzieciom rozmawiając o ich cechach, które odróżniają je od innych dzieci. Na przykład mogłabym powiedzieć do mojej córki: „Wiesz, że umiesz się świetnie wspinać na drzewa, a twoja siostra pięknie śpiewa. Co w sobie najbardziej lubisz, co odróżnia Cię od innych dzieci? Jak myślisz, co jest najfajniejsze w Twojej siostrze?”. Jeśli dzieci odnajdą w sobie te jakości, łatwiej zrozumieją, że to dzięki tym różnicom (czyli swoim unikalnym cechom) są wyjątkowe.

Warto pamiętać, że wiele dzieci nie ma tyle szczęścia by być nieświadomymi swojej inności. Towarzyszy im ona cały czas, bo ma ogromny wpływ na ich życie: na to, jak są postrzegane przez otoczenie i przez samych siebie. „Przywilejem” możemy nazwać brak konieczności takiego ciągłego zastanawiania się nad tym jak osoby wokół nas będą nas traktować ze względu na nasz kolor skóry, orientację seksualną, tożsamość płciową, wiarę lub jej brak czy naszą sprawność fizyczną.

Zobacz też: Dziewczynki, kobiety i włosy. Co komu wypada?

4. Szukaj momentów i pretekstów do nauki i rozmowy o tolerancji i różnorodności

Szukaj aktywnie pretekstów, które pomogą ci porozmawiać z dzieckiem o różnorodności. Warto zainteresować się tym co mamy pod ręką: wydarzeniami edukującymi na temat różnorodności (na przykład lekcjami na ten temat prowadzonymi przez Centrum Wielokulturowe w Warszawie w formie warsztatów na żywo i on-line).

Ponadto warto reagować na nieprawidłowe zachowania lub wypowiedzi, których świadkami są dzieci. Jeśli dziadek lub inny członek rodziny posłuży się stereotypami lub uprzedzeniami, sprzeciwiaj się temu w jasny i otwarty sposób. Jeśli nie będziesz reagować, dzieci nauczą się, że sposobem radzenia sobie z tego typu komentarzami jest ich ignorowanie. Jeśli chcemy je uczyć, że warto stawać w obronie swoich wartości w każdej sytuacji, musimy pokazywać im na własnym przykładzie jak to się robi. Odnosząc się do stereotypów warto konkretnie wskazywać dlaczego są one szkodliwe i jak wpływają na twoje uczucia. W ten sposób dzieci będą nabywać kompetencje w ich samodzielnym diagnozowaniu.  

5. Bądź gotowa/gotowy na to, że twoje dziecko będzie wypowiadać dyskryminujące stwierdzenia. Ale to nie znaczy, że wygłasza je w złej wierze.

Nie przejmuj się jeśli usłyszysz z ust dziecka niepoprawne twoim zdaniem komentarze. Ważne jest, by każdą taką sytuację potraktować jako okazję do rozmowy w nieoceniający sposób. Można zacząć na przykład w ten sposób: „Porozmawiajmy o tym”, „Co sprawiło, że zwróciłaś/łeś na to uwagę?”, „ Dlaczego tak uważasz?”.  Nie bój się też przepraszać innych za zachowania lub słowa swojego dziecka.

Zobacz też: Nie jestem jak inne dziewczyny. O kobiecej solidarności

6. Ucz dziecko inkluzywnego języka unikając stosowania etykietek

To będzie wymagać trochę praktyki, ponieważ jesteśmy przyzwyczajeni stosować etykietki opisując innych. Najlepiej jednak określać ludzi posługując się ich imionami lub neutralnymi słowami, bez niepotrzebnego metkowania. Etykietki zawsze niosą ze sobą ryzyko błędnego określenia danej osoby lub pominięcia ważnych dla niej aspektów/jej cech. Jest subtelna różnica między określeniem „ukraińskie dziecko” a „dziecko z Ukrainy”. Pierwsze przyjmuje założenie odnośnie jego tożsamości, które może być błędne, zwłaszcza jeśli jednym z rodziców tego „ukraińskiego dziecka” jest osoba pochodząca z Polski”. Być może chodzi o to, że dziecko wygląda na pochodzące z Ukrainy, albo że jego rodzina pochodzi z Ukrainy? To wszystko nie tylko brzmi skomplikowanie, ale faktycznie jest skomplikowane, wielowymiarowe i niejednoznaczne. Dlatego najlepiej odnosić się do ludzi posługując się ich imionami.   

Warto wyjaśniać dzieciom, że etykietowanie sprawia, że tracimy z oczu człowieka i jego indywidualność a wtedy zamiast na danej osobie koncentrujemy się na etykietce (ten proces my dorośli nazywamy stereotypizacją).

7. Używaj języka pełnego szacunku

Stosuj zasadę „najpierw człowiek”. Lepiej na przykład mówić o osobie, która ma autyzm lub osobie ze spektrum autyzmu, niż powiedzieć „on jest autystykiem”. Ta wskazówka dotyczy wszystkich „inności”, szczególnie osób z niepełnosprawnością. Dzieci wnikliwie nas obserwują i słuchają, więc musimy być uważni na język jakim sami się posługujemy. Ważne by rozróżniać niepełnosprawność od osoby, która jej doświadcza. W ten sposób uczymy dzieci, że niepełnosprawność lub choroba jest tylko jedną z cech danej osoby ale nie cechą determinującą całą jej tożsamość.

Dzieci uczą się też różnych określeń od rówieśników. Jeśli usłyszysz, że twoje dziecko wypowiada się o osobach z niepełnosprawnościami w lekceważący sposób skoryguj je i wyjaśnij dlaczego takie określenia mogą być dla tych osób krzywdzące.

Zobacz też: Wygląd dziewczynek. Czemu lepiej go nie komentować?

8. Unikaj podziałów „my” kontra „oni”, zwracając w zamian uwagę na podobieństwa

Jeśli chcemy budować grunt pod rzeczywiste zrozumienie, tolerancję i dialog z osobami, które są inne od nas, warto dbać o poczucie wspólnoty. Szukanie podobieństw pomoże dzieciom (tak samo jak i nam – dorosłym) budować poczucie empatii. Dzieci nie będą w stanie rozmawiać o kulturowych i indywidualnych różnicach w nieoceniający sposób, jeśli nie będą mieć elementarnego poczucia bycia podobnym do innych.

Jeśli na przykład spotkacie osobę na wózku robiąc zakupy, warto zwrócić uwagę dziecka na to, że mimo poruszania się na wózku osoba ta, tak samo jak wy, może samodzielnie zrobić zakupy, że np. kupuje ten sam chleb co wy.

9. Rozmawiając z dziećmi o osobie z niepełnosprawnością, podkreślaj też jej mocne strony

Nie ignorujmy niepełnosprawności. Udawanie, że ona nie istnieje jest brakiem szacunku zarówno dla osoby z niepełnosprawnością, jak i dla twojego dziecka. Jeśli osoba z niepełnosprawnością potrzebuje pomocy lub asysty z powodu swojej niepełnosprawności, zignorowanie jej sprawi, że twojemu dziecku będzie trudno zrozumieć dlaczego pomoc jest potrzebna. Lub co gorsza może pomyśleć, że pomaganie jest niepotrzebne lub nie fair. 

Dzieci same zauważają fizyczne i psychiczne niepełnosprawności czy „inności” w ludziach. Nie oceniają natomiast automatycznie tych inności jako słabości lub jako mocnej strony. To nasza – rodziców rola, by nauczyć je nieoceniającego podejścia do tych różnic. Z młodszymi dziećmi najlepiej robić to koncentrując się na mocnych stronach konkretnych osób i pokazywać, że ich niepełnosprawność to nie wszystko. Na przykład osoba poruszająca się na wózku nie potrafi chodzić na własnych nogach, ale to nie oznacza, że ma ona trudności ze wszystkimi innymi czynnościami. Jeśli będzie wykonywać z dzieckiem jakąś aktywność np. będzie grała w grę lub pomoże w odrabianiu matematyki, twoje dziecko nie będzie patrzeć na nią przez pryzmat wózka.      

10. Bierzcie żarty na poważnie

Nie żartujcie (a już szczególnie przy dzieciach) o innościach. Choć wydawać się mogą niewinną „zabawą”, żarty na przykład z innych ras są zachowaniem otwierającym furtkę do znacznie poważniejszych rasistowskich i ksenofobicznych aktów. Pora usunąć je z naszego towarzyskiego repertuaru raz na zawsze. Kiedy ktoś z otoczenia opowiada je przy was (i przy waszym dziecku) dajcie spokojnie, ale stanowczo do zrozumienia, że nie śmieszą was takie teksty i że uważacie je za niestosowne oraz szkodliwe. Możliwe, że dacie do myślenia osobie opowiadającej felerny żart a jednocześnie pokażecie dzieciom, że zdecydowane sprzeciwianie się rasizmowi i ksenofobii, nawet jeśli wychodzą one od kogoś bliskiego, jest zachowaniem właściwym i potrzebnym.

Warto pamiętać, że rozmowa o inności nie może być jednorazowa lecz będzie to cała ich seria, trwająca wiele lat, dotycząca wielu przykładów, w reakcji na wiele sytuacji. Rozmowa z dziećmi o tolerancji i różnorodności jest bardzo rozwijająca również dla samych rodziców ponieważ może wymagać od nas uzupełnienia wiedzy. Możemy potraktować ten proces jako bardzo pozytywne doświadczenie samorozwoju i poszerzania swoich horyzontów.

Jeśli jesteś rodzicem nastolatków, musisz być gotowy na to, że któregoś dnia najprawdopodobniej to one powiedzą ci że robisz lub mówisz coś rasistowskiego / seksistowskiego / homofobicznego. I istnieje duża szansa, że będą mieć rację. Co wtedy robić? Na pewno nie umniejszać ich opinii, nie zaprzeczać, tylko być otwartym na informację i krytykę ze strony własnych dzieci. A ponadto być otwartym na zmianę własnego sposobu myślenia i postrzegania pewnych „oczywistości”.

Pamiętajmy, że nasze codzienne działania naprawdę mają wielką wagę i potencjał do kreowania bardziej inkluzywnej rzeczywistości. W jeden dzień lub rok nie zmienimy świata – możemy za to być pewni, że jeśli nie podejmiemy z dziećmi rozmów o różnorodności, nic nigdy nie zmieni się w tym temacie na lepsze.