Myślisz, że nie jesteś uprzedzona/ny? Czy aby na pewno?

Jak działa test utajonych skojarzeń

Test mierzy siłę skojarzeń między pojęciami (np. czarnoskórzy, geje) a ocenami (np. dobry, zły) lub stereotypami (np. atletyczny, niezdarny) (2). Głównym założeniem jest  przekonanie, że udzielenie prawidłowej odpowiedzi jest łatwiejsze jeśli pojęcia blisko ze sobą skojarzone w umyśle badanego będą miały ten sam przycisk odpowiedzi.

Wykonanie testu polega na jak najszybszym posortowaniu pojawiających się na ekranie komputera słów według dwóch kategorii. Jeśli słowo należy do kategorii po lewej stronie monitora – wówczas naciskamy przycisk „e”, a jeśli po prawej – naciskamy przycisk „i”. Test składa się z pięciu części.

W pierwszej, na kategorie sortujemy słowa odnoszące się do pojęć (np. czarni, biali). Jeśli kategoria „czarni” znajduje się po lewej stronie a na monitorze pojawi się zdjęcie czarnoskórej osoby to powinniśmy wcisnąć klawisz „e”.

W drugiej części testu na tej samej zasadzie sortujemy słowa odnoszące się do oceny (np. dobry, zły).

Następnie obie kategorie zostają połączone i naszym zadaniem jest posortowanie zarówno słów odnoszących się do konceptów jak i do ocen. Czyli kategoria po lewej stronie brzmiałaby: „czarni, dobrzy” a po prawej: „biali, źli”.

W czwartej części testu zmianie ulega miejsce pojawiania się pojęć. Osoba, która wcześniej widziała kategorię „czarni” po lewej stronie, teraz będzie ją widzieć po prawej. Liczba prób w tej części jest większa, by zminimalizować efekt uczenia się.  

W ostatniej części kategorie połączone są w odwrotny sposób niż poprzednio. Jeśli po lewej była kategoria „czarni/dobrzy” to teraz w tym samym miejscu znajdzie się kategoria „czarni/źli”.

Wynik testu jest ustalany na podstawie tego, jak dużo czasu zajmuje posortowanie słów w trzeciej części testu, w porównaniu z częścią piątą. Osoba badana ma ukrytą preferencję względem białych osób w porównaniu do czarnych jeśli szybciej prawidłowo kategoryzuje słowa gdy „biali” oraz „dobrzy” mieli ten sam przycisk odpowiedzi a „czarni” i „źli” mieli inny, ale także wspólny przycisk odpowiedzi, niż gdy pojęcia te były połączone odwrotnie (czyli np. „biali” i „źli” albo „czarni” i „dobrzy”).

Badacze uważają, że powód dla którego trudniej jest kojarzyć czarne twarze z przyjemnymi słowami, jest taki sam jak powód, dla którego ciężej skojarzyć nam błyskawicę z psem. Łączenie konceptów w pary, które nasz umysł postrzega jako niekompatybilne zabiera po prostu więcej czasu. Czas odpowiedzi jest więc wskaźnikiem siły skojarzenia pomiędzy dwoma obiektami.

Zobacz też: Jak wychować syna feministę?

Co wynika z testu utajonych skojarzeń

Analizy wykonanych testów wskazują, że 88% białych ludzi ma utajoną preferencję względem białych lub ukryte uprzedzenia względem czarnoskórych, a 83% osób heteroseksualnych prezentuje ukryte preferencje wobec osób o tej samej orientacji (3).

Większość ludzi wykazuje też preferencję wobec Chrześcijan względem Żydów, zamożnych względem ubogich oraz karier zawodowych mężczyzn względem karier kobiet. Wyniki testów często mocno kontrastują z tym, co większość ludzi uważa na swój temat (czyli: że nie mają żadnych uprzedzeń).

Testy ujawniły też inną niepokojącą prawdę: mniejszości posługiwały się takimi samymi uprzedzeniami, jak osoby będące należące do większości. Na przykład, 48% czarnoskórych wykazało utajoną preferencję względem białych lub ukryte uprzedzenia względem czarnoskórych (3).

Test IAT mierzy więc „piętno” jakie na nasze umysły wywiera kultura i stereotypowe przekazy. Zarejestrowane wyniki pomogły wypracować nowe sposoby eliminowania uprzedzeń. Dotychczas aktywiści walczący z dyskryminacją uważali, że uprzedzenia są błędami świadomego myślenia, które można korygować przez działania edukacyjne, np. szkolenia antydyskryminacyjne. Współtwórczyni testu Mahzarin Banaji uważa jednak, że takie szkolenia bazują na błędnym przekonaniu dotyczącym sposobu powstawania uprzedzeń (3).

Jej zdaniem przyczyna przyjmowania przez nas założeń – zarówno dobrych jak i złych – na temat innych ludzi jest prawdopodobnie biologiczna. System utajonych skojarzeń jest częścią tzw. gadziego („prymitywnego”) mózgu, który działa reaktywnie. Specjalizuje się w dokonywaniu szybkich ocen, a nie wychwytywaniu subtelnych różnic. Takie „mentalne skróty” pomagały naszym przodkom ratować się w sytuacjach zagrożenia. Gdy spotkali węża w dżungli, ważniejsza dla przetrwania była szybka ucieczka niż rozważanie, czy dany gatunek węża jest rzeczywistym zagrożeniem.   

Te same mentalne skróty stosujemy dziś w miejskich dżunglach XXI wieku, by oszczędzić sobie czas i wysiłek. A skutek uboczny to nieprzyjazne stereotypy i przekonania na temat innych ludzi.

Zobacz też: Stereotypy w filmach. Jak wpływają na życie dziewczynek i młodych kobiet?

Test mierzy przekonania a nie zachowania

Warto jednak pamiętać, że test utajonych skojarzeń nie mierzy rzeczywistych zachowań. Przykładowo, test na temat rasy nie mierzy rasizmu, lecz tylko przekonania na temat rasy. Innymi słowy: osoba, która zgodnie z wynikiem testu ma preferencję wobec ludzi białych, nie zawsze zachowa się w sposób zgodny z tym przekonaniem.

To właśnie dlatego twórcy testu utajonych skojarzeń chcą, by służył on wyłącznie celom edukacyjnym i badawczym. Sprzeciwiają się pomysłom wykorzystania go jako narzędzia diagnostycznego do określania prawdopodobieństwa wystąpienia dyskryminujących zachowań (np. w celu wykluczenia ze służby oficerów policji, u których  potwierdzono ukryte preferencje wobec ludzi białych, zakładając, że np. jest większe ryzyko postrzelenia przez nich osoby czarnoskórej). Bazując na wynikach testu utajonych skojarzeń nie można zakładać, że osoba w każdej sytuacji zachowa się zgodnie ukrytymi uprzedzeniami.

Zobacz też: Samoocena wyglądu polskich dziewczynek. Pięknym żyje się łatwiej

Jak więc należy traktować test utajonych skojarzeń?

Dobrze jest wiedzieć o istnieniu wspomnianych preferencji. Pułapki umysłu działają bez naszej świadomości. Warto pamiętać, że nie świadczą one o tym, że jesteśmy „złymi ludźmi”. Nikt nie wie, w jaki dokładnie sposób tworzą się ukryte uprzedzenia. Ale są sposoby, by nad nimi „pracować”.

Na przykład bliskie relacje z osobami z innych grup etnicznych potrafią zmniejszyć uprzedzenia. Udowodniono też, że ukryte uprzedzenia można zmieniać poprzez kontakt z przeciwnościami stereotypów. Na przykład dowiedziono, że gdy test utajonych skojarzeń (prowadzony przez moderatora a nie jako test internetowy) jest prowadzony przez osobę czarnoskórą, badani osiągają niższy wynik ukrytych uprzedzeń względem rasy czarnej. Ochotnicy, którzy wizualizowali sobie silną kobietę przez kilka sekund przed wypełnieniem testu, mieli niższe wskaźniki uprzedzeń względem płci. Jeden z eksperymentów pokazał, że uprzedzenia na temat kobiet były mniejsze, gdy badanym pokazano wcześniej film, na którym Chinka używała pałeczek do ryżu, a większe jeśli badani obejrzeli film kobiety nakładającej make-up. 

Kreowanie doświadczeń niezgodnych ze stereotypami można porównać do przejścia na nową, zdrowszą dietę. Podobnie jak zdrowe odżywianie się może mieć wpływ na to, jak wyglądamy i się czujemy, konfrontowanie się z doświadczeniami przeczącymi stereotypom może stopniowo zmieniać sposób naszego myślenia.

Dlatego jeśli chcemy modyfikować nasze uprzedzenia, musimy podejmować świadome wysiłki „wystawiania się” na doświadczenia, które mogą je „rozbroić”.

Jak twierdzi Mahzarin Banaji, uświadomienie sobie, że posługujemy się uprzedzeniami jest niczym odkrycie, że mimo iż trzymamy prosto kierownicę, samochód lekko zjeżdża na prawą stronę. Jaka jest recepta? Człowiek powinien świadomie kontrować „kierownicę”, aby kontrować odkryte uprzedzenia. System ukrytych uprzedzeń jest głuchy. Reaguje na to, co widzi. I to jest jego słaba strona. Ale jeśli zmieniamy otoczenie, dostarczamy sobie nowych doświadczeń, mamy szansę zmienić nasze postawy. A tym samym oszukać system.