Doświadczyć dyskryminacji przez jeden dzień? Bezcenna lekcja na całe życie

Zainspirowana wynikami badań profesor Bigler (zobacz: Jak szybko dzieci mogą wykształcić stereotyp płci?) postanowiłam przyjrzeć się bliżej temu, czym jest dyskryminacja. Jak kształtują się uprzedzenia? Czy da się zmienić własne przekonania? Czy w ogóle jesteśmy ich świadomi?

Dyskryminacja – ćwiczenie

Idąc tym tropem, dotarłam do niesamowitego „ćwiczenia”, jakie w 1968 roku zorganizowała uczniom trzeciej klasy Jane Elliot, nauczycielka w malutkiej miejscowości w stanie Iowa w USA. Ćwiczenie to wykonała z uczniami dzień po zabójstwie Martina Lutera Kinga Jr. – działacza na rzecz zniesienia dyskryminacji rasowej. Eksperyment ten, choć wzbudził wiele kontrowersji, jest przez niektórych badaczy uznawany za jeden z kamieni milowych w naukach społecznych, a podręczniki wymieniają Jane Elliot obok takich wybitnych edukatorek jak Maria Montessori.

Uczniowie (same białe dzieci) weszli do klasy rozmawiając o wstrząsających wydarzeniach poprzedniego dnia. Nauczycielka zapytała:

„Jak sądzicie, jak to jest być czarnym chłopcem lub dziewczynką? Zgodzicie się, że ciężko sobie to wyobrazić, jeśli nie doświadczyliśmy dyskryminacji na własnej skórze? Czy chcielibyście sprawdzić jak to jest?”

“Tak!” Odpowiedziały zgodnym chórem dzieci.

Nauczycielka podzieliła je na dwie grupy, przyjmując koloru oczu jako kryterium: te z oczami niebieskimi poprosiła o założenie zielonych kołnierzyków na szyję, by z daleka można je było zidentyfikować, zaś drugą grupę stanowiły dzieci z oczami brązowymi. A następnie oznajmiła:

„Niebieskoocy są lepsi od reszty dzieci w tej klasie, są mądrzejsi i bardziej cywilizowani. Będą dziś mieli dłuższą przerwę między lekcjami i pierwsi pójdą na lunch. Dzieci z brązowymi oczami nie mogą pić wody bezpośrednio z dystrybutora, muszą pić z kubeczków. Nie mogą też bawić się na placu zabaw z niebieskookimi, bo są od nich gorsze”.

W trakcie dnia nauczycielka wkładała wiele wysiłku by wzmocnić podział między obiema grupami, na przykład przesadnie chwaląc dziecko z niebieskimi oczami za dobrze wykonane zadanie lub komentując, że na brązowookich zawsze trzeba czekać.

Zobacz też: Płeć – soczewka zniekształcająca obraz człowieka?

Byłem jak król

Zmiana w zachowaniach uczniów była niemal natychmiastowa. W ciągu zaledwie 15 minut miłe i towarzyskie dzieci z niebieskimi oczami stały się, pewne siebie i aroganckie wobec koleżanek i kolegów z brązowymi oczami. Brązowoocy z kolei stali się lękliwi, przygnębieni, wściekli i niezdolni do przyswajania wiedzy. Jedna z dziewczynek, która nigdy wcześniej nie miała kłopotów z tabliczką mnożenia „zacięła się” i zaczęła robić błędy.

Grupy nie bawiły się razem i zaczęły się ze sobą sprzeczać. Bardzo szybko powstał między nimi wyraźnie zauważalny podział.

Następnego dnia, Elliot odwróciła role: tym razem brązowookim dzieciom powiedziała, że są lepsze i pozwoliła im dominować nad niebieskookimi uczniami. Efekty były podobne jednak ich skala – wyraźnie słabsza. Podsumowując ćwiczenie, nauczycielka uznała, że być może dzieci  brązowookie były mniej okrutne dla niebieskookich, ponieważ wcześniej same doświadczyły dyskryminacji i nie chciały aby ich wcześniejsi dręczyciele poczuli się równie niekomfortowo.

Gdy eksperyment się zakończył, niektóre dzieci płakały, inne przytulały się. Nauczycielka poprosiła uczniów by opisali swoje uczucia podczas ćwiczenia. Jeden z chłopców powiedział:

„Pierwszego dnia byłem jak król, czułem, że mogę nawet uderzyć brązowookich, jeśli bym chciał. Następnego dnia, kiedy role się odwróciły czułem się tak źle, że chciałem uciec ze szkoły… byłem wściekły”.

A jak podsumowała ćwiczenie Jane Elliot? Stwierdziła, że jego wyniki wprawiły ją w osłupienie. Paradoksalnie – znacznie więcej dowiedziała się o uczniach, którzy dominowali niż o ich „uciśnionych” kolegach i koleżankach. Znacznie większa zmiana nastąpiła bowiem w tych dzieciach, które przekonywano, że są lepsze od innych.

Jeden z chłopców zachowywał się wyjątkowo okrutnie, czuł się tak jakby znikły jego zahamowania. Fakt, że traktował źle własnych przyjaciół, zdawał się nie mieć dla niego żadnego znaczenia. Zainscenizowana przez nauczycielkę sytuacja stała się dla niego okazją, by odegrać się za wszystkie przeszłe, stłumione niesprawiedliwości, jakie spotkały go ze strony kolegów. Co czuł potem? Upokorzenie. (W taki sposób ocenił swoje zachowanie 14 lat później na spotkaniu z nauczycielką).

Zobacz też: Dziecko wyzwolone z więzów płci. Baby X. 

Uprzedzeń można się oduczyć

Najważniejszym wnioskiem płynącym z tego eksperymentu jest fakt, że ludzie nie rodzą się z uprzedzeniami. Uprzedzenia to wyuczone zachowania. A skoro możemy się ich nauczyć, to możemy się ich także ODUCZYĆ.

Elliot powtarzała to ćwiczenie przez kolejnych 9 lat. W 1970 roku jedna z jej lekcji została nagrana przez stację ABC News. W rezultacie powstał film dokumentalny pt.: „The Eye of the Storm” – dostępny poniżej.